बायोफ्लक( Biofloc): एक आधुनिक मत्स्यपालन प्रविधि

बायोफ्लक माछा खेति एक आधुनिक र लागत प्रभावी खेति मानिन्छ। यस आधुनिक प्रणाली को उत्पत्ति इन्डोनेसिया बाट भएको हो। अहिले दक्षिण एशिया रास्ट्रहरुमा केहि माछा उत्पादनमा लागेका किसानहरुले यसलाई बिस्तारै अंगाल्दै गएको पाइन्छ। 
बायोफ्लक एउटा एस्तो प्रविधि हो जुनमा माछालाई हानि गर्ने बिसाक्त तत्वहरु जस्तै ;नाइट्रेट, नाइट्राइट, र अमोनिया लाइ प्रोटिनयुक्त फीड मा रुपान्तरण गरिन्छ र यसमा पानीलाई परिवर्तन गरिरहनु नपर्ने भएकोले यसलाई limited or zero water exchange  प्रणाली पनि भनिन्छ। माछालाइ high density को रुपमा स्टक गर्नु र उच्च रुपमा यरियसन (aeration) दिनु पनि  यो प्रविधिको बिशेसता मानिन्छ। 

के हो त बायोफ्लक माछा प्रविधि ? (Biofloc Fish Technology)
      मत्स्यपालनलाइ हेर्नुपर्दा बायोफ्लक माछा प्रविधि एक दिगो र वाताबरण मैत्री प्रक्रिया मनिन्छ। यस प्रविधिले पानी को गुणस्तरलाई कायम राख्नुको साथै बाह्य स्रोतबाट आएको पानीमा भएका हानिकारक सुक्ष्म जीवहरुलाई रोकथाम समेत गर्दछ। यस प्रविधिमा कल्चर मिडिया (Culture media) भित्रै सुक्ष्म जीवहरुको उत्पादन गरिन्छ जसले मुख्य ३ भूमिका निर्वाह गर्दछन :-

• कल्चर मिडियामा उत्पन्न भएका नाइट्रोजनयुक्त तत्वहरुलाई रिसाइकल (recycle) गरि पुन प्रयोग गरि पानीको गुणस्तर कायम राख्नु ,
• FCR (Feed conversion ratio) को  अनुपात घटाउनु र पोषण बृधि गर्नु ,
• हानिकारक जीवहरुको रोकथाम गर्नु। 

बायोफ्लक के हो त ?
      बायोफ्लकलाइ एक विभिन्न पदार्थहरु र सुक्ष्म जीवहरुको संयोजन भनेर बुज्दा हुन्छ। यि पदार्थ र सुक्ष्म जीवहरु एकआपसमा टासिएर रहेका हुन्छन जसले गर्दा फ्लक को रुपमा देखिन्छन। जस्तै : व्याक्टेरिया, प्रोटोजोआ, अल्गी,जैविक पदार्थ र खेर गएका दानाहरु यस अन्तर्गत पर्छन। व्याक्टेरियाले एकप्रकारको चिप्लो पदार्थ( Mucus) निकाल्दछ जसले गर्दा यि पदार्थहरु एकआपस मा टासिएर रहेका हुन्छन। 

बायोफ्लकको सिद्दान्त 
       बायोफ्लकको सिद्दान्त भनेको हेटेरोट्रोफिक (Heterotrophic) सुक्ष्म जीवहरुको बृदि गरि कल्चर मिडियामा उच्च कार्बन र नाइट्रोजन (C:N) को अनुपात कायम गरि नाइट्रोजन चक्र (Nitrogen Cycle) को विकास गराउनु हो। (C:N) को अनुपात बढाउन हामीले कार्बोहाइड्रेट (Molasses)  र पानी को प्रयोग गर्न सक्छौ। 

कसरि गर्न सकिन्छ त बायोफ्लक ?
       बायोफ्लक हामी सबैको चासो को बिषय बनेको छ। यो एकदमै आधुनिक प्रविधि र बढी उत्पादन दिने भएकै कारणले यसले सबैको ध्यान आफूतिर केन्द्रित गरेको छ। अब कसरि गर्न सकिन्छ त बायोफ्लक त्यसबारे बुदागत रुपमा अध्यन गरौ। 

1. ट्यांक को निर्माण (Tank making):

         ट्यांक हामीले सिमेन्ट अथवा तिरपाल को प्रयोग गरेर बनाउन सक्छौ यदि हामीलाई दिगो रुपमा ट्यांक को निर्माण गर्न छ भने फलामे रडको प्रयोग गर्न सक्छौ। ट्यांक जहिले पनि गोलाकार हुनुपर्छ र ट्यांक मा पानीको गहिराई ३.५ -४ फिट सम्म हुनुपर्छ।  ट्यांकको साइज हामीले निम्नलिखित सूत्रको प्रयोग गरेर निकाल्न सक्छौ। 
                                  V= 3.14 d² /4 *h *1000

                                          where v= volume of tank in ltr
                                                     d= diameter of tank in mtr
                                                     h= height of tank in mtr
     2. पानीको गुणस्तर मापन (Water quality evaluation):
            माछा ट्यांकमा हाल्न भन्दा पहिला पानीको गुणस्तर थाहा पाउन निकै नै जरुरि छ। पानीको पि. एच ७. ५ - ८ को बिचमा हुनुपर्छ।  TDS ( Total Dissolved Salts) १४०० - १६०० हुनुपर्छ। यदि पि. एच थोरै भएमा क्याल्सियम कर्बोनेट (CaCo3) उपयुक्त मात्रामा हाल्न सकिन्छ। पानी हालेको एकदिनपछि probiotic powder २ ग्राम १०० लिटर पानीमा हाल्ने र molasses १० ग्राम १०० लिटर पानीमा हाली यरियसन दिने। यसको ७ दिनपछि फ्लक (floc) को बृदी हुनथाल्छ र यतिखेर माछा स्टक गर्न उपयुक्त समय मानिन्छ। 

      3. पानीको गुणस्तर कायम (Water quality maintain):
            माछा स्टक गरिसकेपछि पानीको गुणस्तर कायम गर्न निकै जरुरि देखिन्छ। मुख्य गरि पानीको पी एच र अमोनियाको मात्रामा ध्यान दिनुपर्छ। अमोनियाको मात्रा घटाउन molasses को प्रयोग गर्नुपर्छ र यसको मात्रा 0 ppm मा झार्नुपर्दछ। अक्सिजनको पनि पानीको गुणस्तरमा मुख्य भूमिका रहेकोले यसको मात्रा  ६ - ८ ppm राख्नुपर्छ। 

फ्लक (Floc) लाइ कसरि maintain गर्ने:
         1000ml पानीमा 30-40ml  फ्लक  हुनेगरी यसलाई कायम राख्नपर्छ।  यदि फ्लकको मात्रा घट्यो भने अमोनियाको मात्रा बढ्न थाल्छ र फ्लकको मात्रा बढ्यो भने पानी बाक्लो (dense) भैदिन्छ र माछा लाइ सास फेर्न गारो हुन्छ। 

अमोनियाको मात्रा कसरि maintain गर्ने :
     C:N को अनुपात १०:१  कायम राख्ने।  यसको अर्थ जति अमोनिया हुन्छ त्यसको १० गुणा कार्बन चाहिन्छ भन्नु हो।